Χριστούγεννα

 Γράφει ο Γ. Κατσάνος       

Χριστούγεννα! Μια μέρα που χιλιάδες καμπάνες θα μας καλέσουν να προσκυνήσουμε το θείο Βρέφος!

Μια μικρή όαση ζεστασιάς στην καρδιά του Χειμώνα! Ένα ορόσημο λατρείας! Ένα μήνυμα Αγάπης, Ομόνοιας και Ειρήνης.

Μέχρι τον 4ο αιώνα τα Χριστούγεννα γιορτάζονταν μαζί με τη βάπτιση, στις 6 Ιανουαρίου. Η 25η Δεκεμβρίου ορίστηκε από τον Πάπα της Ρώμης Ιούλιο Α΄. Τη Δύση ακολούθησε και η Ανατολή. Τα πρώτα Χριστούγεννα γιορτάσθηκαν στη Ρώμη το 335. Η νηστεία προ Χριστουγέννων ήταν 3-7 ημέρες. Αργότερα ορίστηκαν 40 Ημέρες, για να προετοιμάζονται καλύτερα οι χριστιανοί  στην υποδοχή του Χριστού.

Τα Χριστούγεννα είναι συνδεδεμένα με:

Χριστουγεννιάτικα δέντρα, με χοιρινά και γαλοπούλες, με χριστόψωμα και κουλούρια, με κάλαντα.

Την παραμονή και από πριν ακόμη, πρέπει να γίνουν όλα αυτά. Οι γυναίκες θα ετοιμάσουν τα μελομακάρονα, τα κουλούρια, τους κουραμπιέδες και το χριστόψωμο. Οι άντρες θα σφάξουν τα χοιρινά και τα παιδιά θα στολίσουν το χριστουγεννιάτικο δέντρο. Όλοι κάνουν τις απαραίτητες ετοιμασίες: τα σχολεία ετοιμάζουν τη χριστουγεννιάτικη γιορτή. Παντού βλέπεις πολύχρωμα στολίδια. Τα περισσότερα είναι έργα των ίδιων των μαθητών: καμπανούλες, αστεράκια, αγγελουδάκια, κεράκια, Αϊ Βασίληδες, φωτάκια κ.α. Το ίδιο γίνεται και στα καταστήματα. Επίσης στολίζουν τους δρόμους και τις πλατείες. Όλοι βρίσκονται σε κίνηση. Κάνουν τα ψώνια τους. Άλλοι ετοιμάζονται για τα χωριά τους.

Το Χριστουγεννιάτικο δέντρο είναι έλατο φυσικό ή τεχνικό με πολύχρωμα στολίδια και φώτα, μπαλόνια, κορδέλες, κεριά, μπαλίτσες κ.α.

Πρόκειται για ένα έθιμο που ήρθε από την Ανατολή και όχι από τη Δύση. Αυτό υποστηρίζει και ο κ. Καλοκύρης (καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης) σε μια μελέτη: "Τα ιερά δέντρα και το εξ Ανατολής καταγόμενο δέντρο των Χριστουγέννων".

Ισχυρίζεται ότι το έθιμο ήρθε από τη Συρία και διαδόθηκε στο Βυζάντιο. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας φτάνει στη Δύση. Αντί για έλατο συνηθίζεται και ομοίωμα καραβιού, έτσι για να μην καταστρέφονται και τα δάση. Οι Εβραίοι, οι Αιγύπτιοι και οι Κινέζοι έφτιαχναν στεφάνι και γιρλάντες (σύμβολα αιώνιας ζωής) από αειθαλή δέντρα. Στις Β. χώρες της Ευρώπης διακοσμούσαν τα σπίτια με αειθαλή φυτά για να διώχνουν το σατατανά.

Στη Γερμανία στόλιζαν δέντρο και το διακοσμούσαν με μήλα (σύμβολο τον κήπο της Εδέμ).

Το σφάξιμο των χοιρινών έπαιρνε σε πολλά μέρη τελετουργικό τρόπο. Θύμιζε τα Σατουρνάλια των Ρωμαίων που γίνονταν από 17 έως 25 Δεκεμβρίου, όπου θυσίαζαν ένα χοίρο προς τιμήν του Κρόνου και της Δήμητρας για να δώσει πολλούς και καλούς καρπούς η γη.

Στην Καλαμπάκα σφάζουν χοίρους με ειδικό μαχαίρι. Χαράσσουν στην κοιλιά ένα σταυρό. Επάνω βάζουν αναμμένα κάρβουνα με θυμίαμα και φύλλα δάφνης.

Με το αίμα του χοίρου σχηματίζουν το σημείο του σταυρού στο μέτωπο των παιδιών. Αυτό θα τους φέρνει γούρι. Σε πολλά μέρη ε το αίμα των χοιρινών άλειφαν τα κέρατα των οικόσιτων ζώων για να τα προφυλάξουν από αρρώστιες. Θεωρούσαν αυτό το αίμα ευλογημένο κι αγιασμένο.

Με ιδιαίτερη φροντίδα έφτιαχναν το χριστόψωμο. Επάνω έβαζαν ωραία σχέδια: καρδιές, φυλλαράκια και λοιπά γεωμετρικά σχήματα και τα ψαλιδίζανε γύρω - γύρω.

Μετά έριχναν μέλι. πολλοί έβαζαν μέσα και σταφίδα, για να νοστιμίζει και το εσωτερικό μέρος. τα σχέδια έπρεπε να ταιριάζουν και με το επάγγελμά τους. Οι γεωργοί π.χ. έπρεπε να φτιάχνουν επάνω αλέτρι με βόδια και βαρέλια με κρασί. Οι βοσκοί, αρνιά και κατσίκια. Αλλού έβαζαν επάνω καρύδια, φουντούκια και αμύγδαλα. Πως και πως περίμεναν την ώρα που θα κόψουν το Χριστόψωμο!

Συνήθιζαν να κόβουν το Χριστόψωμο τη παραμονή. καλούσαν μάλιστα και τον ιερέα. Στην Αιτωλία γινόταν το κόψιμο όπως στη βασιλόπιτα. Μετά την ευχή του παπά ο αρχηγός του σπιτιού έπαιρνε το Χριστόψωμο και το τσάκιζε με τα δυο του χέρια στο κεφάλι.

Αν το κομμάτι που είχε στο δεξί του χέρι ήταν μεγαλύτερο, σήμαινε ότι ο πολύς χειμώνας πέρασε. Αντίθετα σημαίνει ότι ο καιρός θα είναι άσχημος και τα γεννήματα και τα ζώα θα συναντήσουν δύσκολες μέρες.

Στα Επτάνησα πήγαιναν τα χριστόψωμα κοντά στη φωτιά. Έριχναν λάδι ή κρασί στη φλόγα. Αν η φλόγα μεγάλωνε ήταν καλό σημάδι. Διαφορετικά κάτι δε θα πήγαινε καλά.

Οι Έλληνες της Μ. Ασίας έφτιαχναν το "σταυροψώμι". Επάνω του κάρφωναν ένα κλαδί ελιάς και στο κλαδί στέριωναν καρπούς (σύκα ξερά, πορτοκάλια, μήλα κ.α.). Το έπαιρναν και το σήκωναν πάνω κάτω τρεις φορές, λέγοντας: "Χριστός γεννάται στον κόσμο". Το σταυροψώμι αυτό το φύλαγαν στο εικονοστάσι όλο το δωδεκαήμερο. Την παραμονή έφτιαχναν εννιά λογιών φαγητά και τ' αφιέρωναν στην Παναγιά.

Τ' αποφάγια μετά το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι τα πετούσαν στα χωράφια για την καλή καρποφορία.

Στη Μακεδονία έκαναν και μικρά ψωμάκια για τα παιδιά και τα μοίραζαν στα κάλαντα. Στην Κοζάνη έφτιαχναν το κουλούρι του χωραφιού και των προβάτων σε σχήμα ζυγαριάς και το κρατούσαν φυλαχτό όλο το χρόνο.

Αλλού έτριβαν αυτά τα κουλούρια, τα ανακάτευαν με την τροφή των ζώων και τους τα  έδιναν (στα βόδια, στις κότες και στα πρόβατα).

Στις στάνες οι τσελιγκάδες διατηρούσαν αγνά τα ήθη και έθιμα. Αυτοί οι αφεντάδες του βουνού ήταν πιο κοντά στην παράδοση κι ένιωθαν ότι βρίσκονταν πιο κοντά τα παιδιά, που θα τους έλεγαν τα κάλαντα. Τα κάλαντα δε, είχαν ιδιαίτερες γι' αυτούς ευχές. "...νάχουν και χίλια πρόβατα και πεντακόσια γίδια, νάχουν ζευγάρια είκοσι και δεκαοχτώ φοράδες, νάχουν γελάδες εκατό κι αμπάρια φορτωμένα...".

Με ιδιαίτερη προσοχή έφτιαχναν το χριστόφωμο. Αφού στόλιζαν με πλουμιστά σχέδια (αρνάκια, κατσικάκια), το έβαζαν στο φούρνο ή στη γάστρα. Όταν ψηνόταν το τοποθετούσαν σ' ένα πάγκο. Δίπλα έβαζαν σιτάρι, κερί κι ένα ποτήρι κρασί. Τα σκέπαζαν όλα με καθαρό άσπρο σεντόνι μέχρι νάρθει ο παπάς να τα ευλογήσει.

Για να διώξουν τα παγανά (καλικάντζαροι), το βράδυ της παραμονής, άλλαζαν οι βοσκοί τις φωτιές (λίγα δαυλά). Στις άκρες δε του κονακιού φύτευαν αγριοκερασιές. Τη νύχτα των Χριστουγέννων πήγαιναν όλοι στην εκκλησία. Στο γύρισμα έκοβαν κλαδιά από κέδρο ή πουρνάρι. Τα έβαζαν στη φωτιά. Όπως αυτά τριζοβολούσαν, έλεγαν: "Όπως πηδάει το κλαδί να πηδάνε τ' αρνιά και τα κατσίκια", "να χιλιάσουν τα γιδοπρόβατά μας" κ.α. Το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι ήταν πλούσιο. Τα τραγούδια τους ήταν πάμπολλα και λεβέντικα: "Σε τούτη την τάβλα που' μαστε". "Τα πήρανε τα πρόβατα", "Διαμαντούλα", "Βλαχούλα" κ.α.

Στην Ήπειρο φτιάχνουν και τηγανίτες ή σπάργανα (λαλαγγίτες). Προφανώς στολίζουν τα σπάργανα του Χριστού. Το αλεύρι πρέπει να είναι από καθαρό σιτάρι. Μόλις ρόδιζαν οι τηγανίτες τις έβαζαν σε κανίστρες κι έριχναν καυτό νερόμελο.

Το βράδυ δίπλα στο ζεστό τζάκι ο παππούς, κοιτάζοντας τη φωτιά, ευχόταν: "να γεννηθούν παιδιά (αγόρια), μοσχάρια αρσενικά και αρνοκάτσικα θηλυκά".

Γιατί με τ' αγόρια μεγάλωνε η προίκα, με τα μοσχάρια θα όργωναν τα χωράφια και με τ' αρνοκάτσικα τα θηλυκά θα πολλαπλασιάζονταν το κοπάδι.

Ακόμη στην Ήπειρο έδιναν μαγική δύναμη στο νερό. Το έπαιρναν αμίλητοι πριν ανατείλει ο ήλιος. Μ' αυτό έφτιαχναν προζύμι για όλο το χρόνο. Ανακάτευαν το αλεύρι με το νερό κι άναβαν ένα κερί λέγοντας: "Ο Χριστός γεννάται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει".

Άλλοι, πηγαίνοντας στη βρύση, πρόσφεραν και δώρα: τυρί, βούτυρο, λέγοντας: "Όπως τρέχει το νερό σ' βρυσούλα μ' έτσ' να τρέχ' και το βιο μ' ".

Πολλοί καθισμένοι στη φωτιά, έριχναν στη θράκα κόκκους σταριού. Αν πηδούσαν οι κόκκοι, σήμαινε ότι το άτομο αυτό θα ξενιτευτεί.

Σε πολλά μέρη τη νύχτα της παραμονής οι νέες διάβαζαν μπροστά σε μια εικόνα διάφορες ευχές και σε μια λεκάνη έβαζαν κλωνιά από βασιλικό. Τα μεσάνυχτα, που τάχα θ' ανθούσε ο βασιλικός, ένα φως θα φώτιζε το νου τους, για να μαντέψουν τα μελλούμενα.

Τη νύχτα, που θα άνοιγαν οι ουρανοί, εύχονταν ν' αποκτήσουν και κάτι.

Άλλοι, γυρίζοντας από την εκκλησία, κρεμούσαν στην εξώπορτα ένα πέταλο για φυλαχτό του σπιτιού και των ζώων. Ξημερώνοντας Χριστούγεννα καίγανε "γραπιδιά στο τζάκι, γιατί όταν γεννήθηκε ο Χριστός, ο Ιωσήφ πήρε κάρβουνο από τους βοσκούς (στη φωτιά τους αυτοί έβαζαν ξύλα αγραπιδιάς (γκορτσιά). Πέταλο έβαζαν ακόμη και στις κλώσες, για να μην τις πειράζει το αστροπελέκι.   

Πίστευαν ότι όταν ρίχνει αστροπελέκι, τ' αυγά χαλούσαν (κλούβιαζαν). Το πέταλο έπρεπε να μείνει στη φωλιά 40 μέρες.

Από μέρες περιμένουν τα παιδιά νάρθει η παραμονή για να πάνε να πουν τα κάλαντα.

Με επιμέλεια ξεχωριστή φτιάχνουν εκκλησίτσες, προμηθεύονται τα τριγωνάκια κι είναι έτοιμα να ξεχυθούν στους δρόμους σε ομάδες ή ένα-ένα.

Τα κάλαντα έχουν την αφετηρία τους στη ρωμαϊκή εποχή. Διαδόθηκαν μετά το 13ο αιώνα.

Το πρώτο παιδί που θα πει τα κάλαντα, αν είναι πρωτότοκο κι από πατέρα με πρώτο στεφάνι, το βάζουν ν' ανακατέψει νερό με αλεύρι μπροστά στην εικόνα της Παναγίας.

Το προζύμι αυτό, το βάζουν σε δοχείο και το διατηρούν στο ψυγείο. Από αυτό  κάνουν κουλούρια, ψωμιά όλο το χρόνο. Παλιότερα χρησιμοποιούσαν και το βασιλικό που μοιραζόταν στην εκκλησία την ημέρα της Ύψωσης του Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου).

Έβραζαν βασιλικό και το νερό το έριχναν στο αλεύρι για αν κάνουν το προζύμι. Αυτά γινόταν στην περιοχή Αττικής.

Πολύ παλιά έβαζαν μέσα στο σπίτι και ζώα - κατά προτίμηση βόδι - και τα κρατούσαν μέχρι να ουρήσουν (καλό ποδαρικό).

Όλες αυτές οι συνήθειες είχαν ως σκοπό να φέρουν γούρι στο σπιτικό ή να μαντέψουν τα μελλούμενα. Ο Ελληνικός λαός ήταν και είναι προληπτικός. Πώς όμως θα μπορέσουμε να ξεφύγουμε από τις προλήψεις;

Όμως, μελετώντας τα ήθη και έθιμα του τόπου μας, μπορούμε καλύτερα να εισχωρήσουμε στη σκέψη και τον τρόπο ζωής του λαού μας. Μαθαίνουμε την ιστορία και τον πολιτισμό. Μην ξεχνάμε και τούτο: Οι λαοί που ξεχνούν τις ρίζες τους, είναι καταδικασμένοι να πέσουν στην αφάνεια και στο μαρασμό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Εγκυκλοπαίδεια: ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ

Εγκυκλοπαίδεια: ΠΥΡΣΟΣ

Εγκυκλοπαίδεια: ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΖΩΗ

Εγκυκλοπαίδεια: Γ. ΜΕΓΑ